بدون تردید ایران یکی از بسترهای شکل دهنده تمدن بشری بوده است . آنچه که امروز به عنوان ایران می شناسیم ، بازمانده تمدنی است بسیار کهن . نشانه هایی در دست است که سابقه زندگی انسان را در این منطقه به 5000 سال قبل باز می گرداند . آثاربه دست آمده از غارهای تم تمه Tamtameh ، بیستون و هوتو و دیگر نقاط ، نشان دهنده زندگی انسانها از عصر جمع آوری خوراک تا ساختن ابزارهای ابتدایی سنگی در این نواحی می باشد . اگر چه تاریخ ایران تا 5000 سال قبل در هاله ای از ابهام قرار دارد و کاوش باستانشناسی همچنان ادامه دارد ، اما از این تاریخ به بعد اطلاعات دقیق تری در دست است .
در حدود 5000 ـ 4000 سال قبل ، گروهی از اقوام هند و اروپایی ، که در نواحی بین دریای سیاه و دریای خزر زندگی می کردند ، به سوی نواحی جنوبی تر ، یعنی فلات ایرا ن مهاجرت کردند . در میان آنها ، ماد ها که قبیله ای از نژاد آریایی بودند ، در برخورد با بومیان منطقه ، با روشی مسالمت جویانه توانستند بر بخش بزرگی از خاک این منطقه تسلط یابند . دیگر گروه بزرگ مهاجر آریایی ، قبایل متحد پارسی بودند که تا نیمه هزاره اول قبل از میلاد با قبایل مادی نبرد هایی طولانی داشتند . کورش هخامنشی ، رهبر پارسی توانست در سال 550 قبل از میلاد حکومت مادها را منقرض نماید و نخستین دولت فراگیر و مدرن آن زمان را بنام « هخامنشیان » بنیاد نهد . دولت هخامنشی که از این تاریخ تا 320 قبل از میلاد ادامه یافت ، مبدل به امپراتوری بزرگی شد که از شمال تا قفقاز و از جنوب تادریای عمان ، از شرق تا هند و از غرب تا دریای آدریاتیک گسترده بود . پایتخت هخامنشیان در تخت جمشید بود که ویرانه های آن هم اکنون به عنوان یکی ازباشکوه ترین آثار تاریخی ایران برجای مانده است . هخامنشیان دولت و تمدنی عظیم را بر پاداشتند . در زمان این دولت ، علاوه بر گسترش فعالیت های کشاورزی ، صنایع مختلفی مانند آهنگری ، سنگتراشی ، ساختمان سازی ، طلاسازی و مسگری پیشرفت زیادی کردند . هخامنشیان ازسیستم مالیاتی و حسابداری خبره ای بهره می بردند و در معاملات خود عمدتاً از مسکوکات استفاده می کردند .
درسال 330 پیش از میلاد ، اسکندر مقدونی با شکست دادن داریوش سوم هخامنشی و آتش زدن تخت جمشید ، پایان عصر هخامنشی را رقم زد . پس از این واقعه ، یونانیان در قالب سلسله سلوکیان بر ایران تسلط یافتند و تا 247 قبل از میلاد بر ایران حکم راندند . سلوکیان در این سال بدست پارتی ها ( اشکانیان ) سرنگون شدند . در دوره اشکانیان ، مسیرهای حمل و نقل و سیستم آبرسانی زیرزمینی ( قنات ) گسترش زیادی یافت . اشکانیان تا سال 224 میلادی در ایران قدرت داشتند و سرانجام بدست اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانیان منقرض شدند .
در دورة ساسانیان ایران از دولت مرکزی قدرتمندی برخوردار شد . در این دوره جامعه به طبقات کاملاً مشخص تقسیم شد که روحانیون زرتشتی در رأس و کشاورزان در پائین ترین این طبقات قرار داشتند . ساسانیان در ساختن راه ها ،قنات ها ،پل ها و کاخ ها اهتمام زیادی داشتند که بسیاری ا زاین بناها امروزه به صورت آثار تاریخی باقی مانده است . حکومت ساسانی به دلیل فساد داخلی و مالیات های سنگینی که از طبقات فرودست جامعه می گرفتند به تدریج دچار ضعف شد و سرانجام د رمقابل سپاه اسلام تسلیم شد. در سال 645 میلادی سپاهیان اسلام توانستند با پیروزی بر یزدگرد سوم بر ایران تسلط یابند .
امویان گروهی از اعراب بودند که ابتدا بر ایران تسلط یافتند.مردم ایران اگر چه دین اسلام را به رغبت پذیرفتند اما خلفای اموی و مأموران آنها ، بر خلاف تعالیم اسلام ، ظلمهای زیادی بر علیه مردم مرتکب شدند که موجب شورش ها ی زیادی در نواحی مختلف ایران شد . این قیام ها سرانجام موجب سقوط امویان و روی کارآمدن عباسیان گردید.
پذیرش اسلام در ایران تغییرات زیادی در آداب و رسوم و فرهنگ مردم پدید آورد . دین زرتشتی تا حدود زیادی از رونق افتاد . زبان و خط عربی به عنوان زبان و خط تشکیلات حکومتی رسمیت یافت . پس از گذشت حدود دو قرن که اعراب بر سراسر ایران تسلط یافتند به تدریج حکومت هایی پدید آمدند که سرداران ایرانی آنها را بنیاد نهاده بودند . ابتدا طاهریان در سال 816 میلادی در خراسان سلسله طاهریان را تشکیل دادند که در سال 872 بدست یعقوب لیث صفاری سرنگون شد و سلسله صفاریان بنیاد گذاشته شد که تا سال 903 میلادی ادامه داشت . صفاریان بخش های زیادی از خراسان ،فارس ، کرمان و کابل را تسخیر کردند . سلسله سامانی نیز از 903 تا999میلادی بر ایران حکم راندند و در ضمن بخش های شمالی کشور را که در اختیار علویان بود متصرف شدند و بدین ترتیب ایرانیان که در جنگ مستقیم از اعراب شکست خورده بودند ،پس از گذشت حدود دو سه سال ، با پذیرش دین اسلام به سلطه اعراب بر ایران خاتمه دادند ، در زمان سامانیان فرهنگ ادبیات ایرانی مجدداً رونق یافت .
حکومت سامانی در سال 999 م توسط ترکان غزنوی سرنگون شد .
در همین حال بخش هایی از ایران در دست آل بویه باقی مانده بود . غزنویان اگر چه امپراتوری بزرگی را تشکیل دادند اما بزودی مقلوب ترکمن های سلجوقی شدند . سلجوقیان که 1037 م قدرت را در دست گرفتند حکومت بسیار مقتدری را در ابتدا تشکیل دادند به طوری که سر حدات آنها به اندازه های دوره ساسانی می رسید . اما ، سلجوقیان بزودی دچار انشعابات فراوانی مانند خوارزمشاهیان و اتابکان شد .
در اواخر قرن یازدهم میلادی حسن صبا نهضت حشاشین را در الموت پی ریزی کرد . حمله مغول در 1220 م نه تنها بساط حکومت های محلی را در هم پیچید بلکه تأثیر بسیار مخربی بر فرهنگ و تمدن ایرانی بر جای گذاشت . بسیاری از مظاهر فرهنگی ،آثار تاریخی و کتابخانه ها به آتش کشیده شد و مردم بسیاری قتل عام شدند و دانشمندان ، شعرا و فلاسفه بسیاری یا بدست مغولان به قتل رسیدند ویا ناگزیر به فرار از ایران شدند . حکومت خلیفه عباسی نیز در بغداد از حمله مغول در امان نماند و در برابر آنان سر تسلیم فرود آورد . ایلخانان مغول ، با وجود تلاش فراوان در جهت تغییر عادات و فرهنگ ایرانیان ، سرانجام با پذیرش دین اسلام ،مقهور فرهنگ ایرانی شدند .
جامعه ایرانی هنوز زخم دوره مغول را از یاد نبرده بود که حمله تیمور در اواخر قرن چهاردهم میلادی بار دیگر ایران را به ویرانی کشید و حتی مناطقی که از دست مغولان جان سالم به در برده بودند ، به دست تیمور ویران گشت . اما حکومت تیمور ،پس از مرگ او به تدریج رو به ضعف نهاد و سرانجام در سال 1500 میلادی به طور کامل منقرض شد .
اسماعیل اولین سلسله صفویه را بنیاد نهاد که این سلسله با تکیه بر مذهب تشیع توانست حکومت مرکزی مقتدری تشکیل دهد . در این دوره آثار تاریخی بسیاری در ایران ساخته شد . در دوره شاه عباس صفوی پایتخت ایران از قزوین به اصفهان منتقل شد . بسیاری از آثار تاریخی امروز اصفهان بجای مانده از همین دوره می باشد . در این دوره همچنین جنگ هایی بین ایران و دولت عثمانی روی داد .
حمله محمود افغان به اصفهان و اشغال پایتخت و نیز شهر شیراز بدست افغانها موجبات تضعیف سلسله صفویان را فراهم کرد . نادر قلی افشار توانست افغانها را از ایران خارج کند و پس ا زمدتی سلسله افشاریه را در 1376 م بنیاد نهاد و طی چندین جنگ ،متصرفات عثمانی را به ایران باز گرداند و سپس به دهلی در هندوستان لشکر کشید و بخشی از این کشور را متصرف شد . نادر شاه در 1747 توسط سرداران خود به قتل رسید و پس از او سلسله اش رو به افول نهاد .
کریمخان زند در1750 م دولت زندیه را تشکیل داد . شیراز را به عنوان پایتخت برگزید . اگر چه او پادشاهی صلح جو و بی تکلف بود اما پس از او اختلافات زیادی در خانواده وی بروز کرد . آغامحمد خان قاجار در سال 1796 م حکومت قاجاریه را بنیاد گذاشت و در تهران تاجگذاری کرد. در دوره قاجاریه ، روابط ایران با اروپا گسترش فراوانی یافت و کم کم ایران به یکی از ممالکی تبدیل شد که فرانسه ، انگلستان و روسیه نسبت به آن حساسیت زیادی به خرج دادند . در دوره قاجاریه دو جنگ مهم بین ایران و روسیه رخ داد که منجر به جدا شدن بخش هایی از شمال کشور شد . میرزا تقی خان امیر کبیر ،صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجارکه سعی داشت با تأسیس مؤ سسات مدرن ، ایران را با تحولات و پیشرفت های اروپا آشنا کند با دسیسه شاهزادگان قاجاربه قتل رسید .
در سال های 1896 تا 1906 انقلاب مشروطیت ایران رخ میدهد که مجلس ایران نخستین قانون اساسی را تصویب می کند . در جنگ جهانی اول علی رغم بی طرفی ایران ، این کشور به دو منطقه تحت نفوذ انگلیس درجنوب و روس در شمال تقسیم می گردد. با پیروزی انقلاب در روسیه در سال 1917 قوای روس از ایران خارج شدند و انگلیسیها بر تمامی ایران تسلط یافتند . در این هنگام اعتراضاتی علیه قوای انگلیس در گیلان و آذربایجان صورت گرفت . رضاخان که فرماندهی یکی از یگانهای قزاق را بر عهده داشت طی کودتایی قدرت را در سال 1299 ه . ش به دست گرفت و در سال 1305 ه . ش با خلع احمد شاه آخرین شاه قاجار تاجگذاری کرده و سلسله پهلوی را بنیاد نهاد . وی پس از جنگ جهانی دوم توسط قوای متفقین که وارد خاک ایران شده بودند بر کنار شد و پسرش محمد رضا بجای او بر تخت نشست .
مجلس ایران در سال 1329 ه . ش لایحه ملی شدن صنعت نفت را تصویب کرد و به این ترتیب نهضت ملی شدن نفت آغاز شد . دکتر مصدق در سال 1330 به نخست وزیری رسید و رهبری نهصت ملی شدن نفت را بر عهده گرفت . وی به کمک آیت الله کاشانی توانست نهضت را به مراحل نهایی نزدیک کند . شاه از کشور خارج شد اما فرماندهان نظامی وابسته به وی با کمک نیروهای امنیتی ایالات متحده کودتایی در حکومت دکتر مصدق در 28 مرداد 1332 ترتیب دادند که منجر به سقوط دولت دکتر مصدق گردید و شاه دوباره به ایران باز گشت و از این تاریخ تا سال 1357 حکومتی دیکتاتوری را بر ایران حاکم کرد و هرگونه اعتراض را سرکوب کرد . از جمله در سال 1342 مردم شهر قم به رهبری امام خمینی ، بر علیه شاه قیام کردند که قوای نظامی ضمن سرکوب قیام ،امام خمینی را به خارج تبعید کردند .
در سال 1357 اعتراضات مردمی بالا گرفت و شاه مجبور به ترک ایران شد . امام خمینی که در این زمان در حالت تبعید به سر می برد به ایران آمدند و مستقیماً رهبری انقلاب را بر عهده گرفتند . در 22 بهمن 1357 سرانجام انقلاب اسلامی ایران پیروز شد و سلسله پهلوی منقرض گردید .
با سقوط رژیم شاه ، نخستین حکومت جمهوری به نام جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت و به تأیید 8/98 درصد مردم ایران رسید . در سال 1359 نیروهای عراقی با حمله به ایران بخش هایی از غرب و جنوب غرب را متصرف شدند. اما نبرد دلیرانه مردم ایران باعث عقب نشینی قوای عراقی گردید و با قطعنامه سازمان ملل متحد ،آتش بس بین دو کشور برقرار گردید .
